Nhà Hậu Lý Thời Kỳ Suy Vong

I . LÝ CAO-TÔN (1176-1210)

 1. Tô Hiến Thành Làm Phụ Chánh. Khi vua Anh-tôn mất, Thái-tử Long Cán chưa đầy 3 tuổi, bà Chiêu-linh Thái-hậu muốn lập người con trưởng là con mình tên là Long Xưởng lên làm vua, đem vàng bạc đút lót cho vợ Tô hiến Thành, nhưng ông nhất thiết không chịu, bèn cứ theo di chiếu
mà lập Long Cán, tức là vua Lý Cao-tôn.

Tô hiến Thành giúp vua Lý Cao-tôn trị nước, đến năm kỷ hợi(1179) thì mất. Sử chép rằng khi ông đau có quan Tham-tri chính sự là Vũ tán Đường, ngày đêm hầu hạ. Đến khi bà Đỗ Thái-Hậu  ra thăm hỏi ngày sau ai thay  được ông, ông tâu rằng: có quan Gián-nghị đại-phu Trần trung Tá. Thái-hậu ngạc nhiên nói rằng tại sao không cử Vũ tán Đường? Ông đáp: "Nếu bệ-hạ hỏi người hầu-hạ, thì xin cử người Tán Đường, hỏi người giúp nước thì tôi xin cử người Trung-Tá".

Tô hiến Thành không những là một người có tài thao-lược, dẹp giặc yên dân mà thôi, cách thờ vua thật là trung-thành cho nên người đời sau thường ví ông với Gia cát Lượng đời Tam-quốc bên Tàu.

Tô hiến Thành mất rồi, Triều-đình không theo lời ông ấy dặn, cử Đỗ yên Di làm phụ chính và Lý kính Tu làm đế-sư. Đình-thần bấy giờ có người đứng đắn, cho nên bà Chiêu-linh Thái-hậu không dám mưu sự phế-lập.  

Đến khi Lý Cao-tôn lớn lên cầm quyền trị nước, thì cứ đi săn bắn chơi bời, làm cung xây điện, bắc trăm họ phải phục-dịch khổ-sở. Ngoài biên thì quân Mường thổ ở bên Tàu sang quấy nhiễu ở phía bắc, người Chiêm-thành sang đánh ở phía nam; trong nước thì nổi lên như ong dấy. Vua tôi không ai lo nghĩ gì về chính-trị, chỉ làm những việc nhũng-lạm, mua quan bán chức, hà-hiếp nhân-dân, lấy tiền để làm những việc xa-xỉ.
  Lý Cao-tôn bệnh, thì mất, trị-vì được 35 năm, thọ 38 tuổi.


VIII. Lý Huệ Tông (1211-1225)

Sau khi Vua Lý Cao Tôn mất, Thái tử Sam lên ngôi, lấy hiệu là Lý Huệ Tôn.  Nhưng thời gian về sau Lý Huệ Tôn mắc bệnh thỉnh-thoảng nổi cơn điên, rồi cứ uống rượu say cả ngày,  mọi việc cai trị đều ở tay quan Phụ Chính TrầnTự Khánh quyết đoán cả.  Trần Tự Khánh là em của Hoàng Hậu Trần thị.

Đến tháng chạp năm quí-mùi (1228) Tự Khánh mất, Lý Huệ-tôn cho Trần Thừa làm Phụ-quốc Thái-úy, sang năm sau lại cho người em họ Hoàng hậu là Trần thủ Độ làm Điện-tiền chỉ-huy-sứ. Từ đó việc gì ở trong triều cũng quyền ở Thủ Độ cả.
  

Lý Huệ-tôn có bệnh mãi không khỏi, mà Thái-tử thì chưa có, Trần-thị chỉ sinh được hai người con gái, người chị là Thuận-thiên công-chúa thì đã gả cho Trần Liễu là con trưởng của Trần Thừa; con người em là Chiêu thánh công chúa  thì mới lên 7 tuổi, Huệ-tôn yêu mến lắm, cho nên mới lập làm Thái-tử. Tháng 10 năm giáp-thân (1224) Huệ-tôn truyền ngôi cho Chiêu-thánh công-chúa, rồi vào ở chùa Chân-giáo.  Huệ-tông trị vì được 14 năm.
 


 IX. LÝ CHIÊU-HOÀNG (1225)

 Chiêu-thánh công-chúa lên ngôi, tức là vua Lý Chiêu-hoàng. Bấy giờ quyền-chính ở cả Trần thủ Độ. Thủ Độ lại tư thông với Trần Thái hậu, đêm ngày mưu lấy cơ-nghiệp nhà Lý, bèn đòi các con quan vào trong cung để hầu Lý Chiêu-hoàng, và lại cho cháu là Trần Cảnh vào làm chức Chính-thủ.
Đến tháng chạp thì Lý Chiêu-hoàng lấy Trần Cảnh và  truyền ngôi cho chồng.  Nhà Lý đến đấy là hết, cả thảy làm vua được 216 năm, truyền ngôi

o0o 

(*trích từ Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim)